Zegen of risico?

Automatisering is de inspanning om inspanning te besparen én een keiharde voorwaarde om de kostprijs van een product laag te houden. Besparing op de loonkosten is vaak het hoofdmotief. Op de tweede plaats komt de verhoging van de productiesnelheid die de vaste kosten per producteenheid drastisch doet dalen.

In de zoetwaren- en drankenindustrie heeft de automatisering de grootste stappen gezet. In de vleesindustrie en bakkerijen kampt men nog met te veel witte jassen in de productie. Het uitbenen van vlees of bewerken van deegproducten in al haar variëteiten bijvoorbeeld blijft ambachtelijk handwerk dat lastig te automatiseren valt.

Naast de voordelen van automatisering zijn er wel een paar verborgen risico’s aan te wijzen. De slordigheden kunnen toenemen. Vooral bij verpakkingsmachines kan dit een hinderlijk verschijnsel worden met als gevolg productbeschadiging of scheve verpakkingen. Bij snel­lopende machines worden vaak hogere eisen gesteld aan de gebruikte materialen. Denk hierbij aan de statische eigenschappen van een wikkel­folie of het vochtgehalte van het papier voor een etiketteringsmachine. De kundigheid van een operator komt hier nadrukkelijk om de hoek kijken. Als het fout gaat dan gaat het vaak goed fout.

Het grootste gevaar is de schijnveiligheid. Die wordt veroorzaakt doordat het zo lang achter elkaar goed is gegaan. Vergelijk het maar met het gebruik van het internet. Als dat uitvalt dan zit iedereen direct met de handen in het haar en realiseert men zich plotseling dat een back-up maken toch wel een handig idee is. De cijfers op een scherm kunnen liegen alsof het gedrukt staat. Daarom moet ieder proces een bewijs van goed gedrag hebben in de vorm van een validatie­rapport. ‘Vertrouwen is goed maar controle is beter’, luidde de lijfspreuk van Stalin, een voormalig Russisch staatshoofd. Als een proces jarenlang probleemloos verloopt dan is men verleerd hoe op te treden bij kleine of grote sto­ringen. Paniek alom als er een grote storing optreedt. Vroeger kwam de man met de gereedschapskist langs, nu is het een slimmerd met een laptop die de boel digitaal moet genezen.

Bij procesautomatisering is de validatie een uiterst belangrijk element om de garantie te krijgen dat het proces ook uitgevoerd wordt zoals het bedoeld is. Dit is de laatste jaren een belangrijk onderwerp voor de borging van voedsel­veiligheid geworden. Het voedsel­veiligheidsschema van BRCGS 9 is wakker geworden en verlangt steeds meer naar validatierapportages. Wees gewaarschuwd.
Verificatie is een vervolgstap op validatie. Dan wordt gecontroleerd of het proces juist is verlopen en dat de proceswaarden die weer­gegeven worden goed zijn. Dat kan door middel van een eindproductcontrole of een controle door middel van een onafhankelijk meet­instrument.

Door automatisering kan veel proceskennis verloren gaan. In de goede oude tijd was er veel meer product zichtbaar in mengers, pomp­bakken en dergelijke. Om redenen van voedselveiligheid zijn veel systemen gesloten, de kleur van melk is veranderd naar een rode en groene knop bij wijze van spreken. Goede op­leidingen kunnen dit verlies tegengaan.